Aryabhatta information in marathi[मराठी]
 |
| आर्यभट्ट |
Aryabhatta information in marathi language.
आर्यभट्ट, एक उत्तम गणिती आणि ज्योतिषी. या पोस्टमध्ये आपण आर्यभट्ट यांचे चरित्र वाचणार आहोत. आपण आर्यभट्ट यांचे वेगवेगळे आविष्कार पाहू. त्यांनी गणिताच्या ज्ञानात योगदान तर दिलेच पण ते सुशोभितही केले.
Birth of Aryahatta|आर्यभट्टाचा जन्म
अंदाजानुसार त्यांचा जन्म गुप्त राजवटीत झाला. त्यांच्या जन्माबद्दल, पालकांबद्दल, शिक्षकांबद्दल सांगण्यासाठी कोणताही विश्वासू स्त्रोत उपलब्ध नाही. त्यांच्या कवितांनुसार ते पाटलीपुत्राजवळील कुसुमपूर नावाच्या ठिकाणी राहत होते. अंदाजानुसार, त्यांची जन्मदिनांक 13 एप्रिल 476 ही मानली जाते. युनेस्कोनेही याच जन्मदिनांकाच्या आधारे त्यांची जयंती साजरी केली होती. त्यांच्यावेळी मगध विद्यापीठ हे शिक्षणाचे केंद्र होते. खगोलशास्त्रासाठी एक वेगळा विभाग होता.
आर्यभट्टाच्या काळातील खगोलशास्त्र:-
खगोलशास्त्राचा उगम आणि अभ्यास प्राचीन काळापासूनच भारतात सुरु झाला. भारतात, पंचांग (कॅलेंडर किंवा वेळेची गणना)) येशूच्या जन्माच्या 13-14 शतकांपूर्वी बनवले गेले. खगोलशास्त्राचे वर्णन वेदांमध्येही मिळते. पण आर्यभट्टाच्या वेळी खगोलशास्त्राची स्थिती बिघडलेली होती. पितामहा सिद्धांत, सौर सिद्धांत, रोमक सिद्धांत आणि पौलिस सिद्धांत नावाची खगोलशास्त्राची त्या काळातील लोकप्रिय पुस्तके जुनी झाली होती. त्यात गणिताचे ठोस पुरावेही उपलब्ध नव्हते किंवा ते उपयोगीही नव्हते. ग्रहांची स्थिती, ग्रहणाची वेळ इत्यादी जाणून घेण्यासाठी त्यावेळच्या उपलब्ध गणिताच्या आधारे, ग्रहांची मूळ स्थिती आणि ग्रहांची गणना केलेली स्थिती यामध्ये बरीच तफावत होती. त्यामुळे भारतीय ज्ञानावरील लोकांचा विश्वास उडत चालला होता.
Books of Aryabhatta|आर्यभट्टांची पुस्तके:-
उपलब्ध माहितीच्या आधारे आर्यभट्टांनी आर्यभट्टियम, दशगीतिका, तंत्रसंग्रह असे तीन ग्रंथ लिहिले. आर्यभट्ट यांचा मुख्य ग्रंथ आर्यभट्टियम होता.
आर्यभट्टियम:-
आधी वर्णन केल्याप्रमाणे, आर्यभट्ट यांचा मुख्य ग्रंथ आर्यभट्टियम होता. या ग्रंथात आर्यभट्टांनी आपल्या जन्मस्थान कुसुमपूरचे वर्णन केले आहे. त्यांनी खगोलशास्त्राची मूलभूत तत्त्वे लिहिली आहेत. 4 खंडांच्या पुस्तकात 121 श्लोक आहेत. पुस्तकातील चार खंड आहेत- गीतपादिका, गणितपाद, कालक्रियापाद, गोलपाद. त्यांनी आपल्या पुस्तकाची सुरुवात देवाची प्रार्थना करून केली आणि देवाची प्रार्थना करूनच पुस्तक संपवले. आर्यभट्टांनी आपल्या पुस्तकात आपल्या वडिलांचा, आईचा, शिक्षकाचा काहीही उल्लेख केलेला नाही. रचना महान असते, रचनाकार नाही या विचारावर त्यांचा ठाम विश्वास होता.
गीतपदिका हा त्यांच्या ग्रंथाचा पहिला खंड होता. त्यांनी युगाचे पुरावे, ग्रहांच्या कक्षेचा कालावधी, वस्तुमानांमधील राशीचा फरक लिहिला आहे. ग्रह इत्यादींचा परिभ्रमण मार्ग आर्यभट्टाने तयार केला आहे.
गणितपद नावाचा पुस्तकाचा दुसरा खंड ज्यामध्ये त्यांनी गणितीय आकडेमोड केली. या भागात त्यांनी वर्गमूळ, घनमूळ, त्रिकोणी क्षेत्रफळ, त्रिज्येची लांबी, अनिर्दिष्ट समीकरणे इ.चे वर्णन केले आहे. त्यांनी 1, 100, 10000 हा वर्ग ठेवण्यास सांगितले कारण, त्याची वर्गमूळ थेट पूर्ण संख्यांमध्ये आढळू शकते. त्याचप्रमाणे, त्यांनी 10, 1000, 100000 या वर्ग नसलेल्या संख्या म्हणून सांगितले कारण त्यांचे वर्गमूळ दशांश मध्ये आले आहे.
आर्यभट्ट बद्दल काही वेगळे :-
आर्यभट्ट हे एक विलक्षण गणितज्ञ होते. त्यांनी ज्योतिषशास्त्रात अंकगणित आणि भूमितीचा समावेश केला जो कल्पनेच्या बाहेर होता. त्यांनी अनेक प्रश्नांची उत्तरे केवळ 30 श्लोकांमध्ये दिली आहेत. ते फक्त एका श्लोकात गणिताचे 5 नियम समाविष्ट करायचे. त्यांच्या एका श्लोकात त्यांनी दशांश बिंदूचा उल्लेख केला, त्यानंतर त्यांनी त्रिकोणाचे क्षेत्रफळ, चौरसाचे क्षेत्रफळ, शंकूचे आकारमान, वर्तुळाचे क्षेत्रफळ मोजण्याचे नियम सांगितले. दुसर्‍या एका श्लोकात त्यांनी सांगितले की, वर्तुळाचा व्यास 20000 असेल तर परिघ 62832 असेल. त्यांनी pi(π) चे मूल्य 3.146 इतके मोजले. त्यांच्या श्लोकांच्या आधारे त्यांनी वर्तुळ, त्रिकोण, चतुर्भुज इत्यादी काढण्याची पद्धत सांगितली. तसेच डायसने बनवलेली सावली काढण्याची पद्धतही सांगितली. दिव्याची उंची आणि लांबी मोजण्याची पद्धतही त्यांनी सांगितली.
 |
| आर्यभट्टांचे शोध |
Aryabhhatta's inventions in algebra|बीजगणितातील आर्यभट्ट:-
आर्यभट्टांनी समाजाला बीजगणिताचे अनमोल ज्ञान दिले. त्यांनी हे स्पष्ट केले कि (a+b)^2 – (a^2+b^2)= 2a*b. त्याचप्रमाणे a*b आणि a - b यातील फरक अशा दोन राशींचा गुणाकार शोधून, प्रमाण वेगळे ओळखण्याची पद्धतही त्यांनी सांगितली. अपूर्णांकांच्या भाजकांना सामान्य भाजकांमध्ये रूपांतरित करणे आणि त्यांचा गुणाकार करणे, भाग करणे इत्यादी पद्धती देखील त्यांनी स्पष्ट केल्या. विशेष म्हणजे, आज ज्या पद्धतींवर संपूर्ण ग्रंथ लिहिला जातो त्या पद्धतींचे वर्णन आर्यभट्टाने केवळ 30 श्लोकांमध्ये केले आहे. आर्यभट्टापूर्वी बीजगणित प्रचलित नव्हते. आर्यभट्ट बीजगणितासाठी र्स्व आणि दिर्घ चल वापरत असत.
Aryahatta father of sine|आर्यभट्ट साइनचा जनक:-
आर्यभट्ट हे भूमितीचे शिक्षकही होते. या विषयात ते मोठे पंडित होते. sine वापरणारे ते पहिले व्यक्ती होते. त्यांनी त्यांच्या पुस्तकात पहिल्यांदा sine चा 'ज्या' असा उल्लेख केला आहे. त्यांनी साइन वापरण्याची पद्धतही सांगितली. त्यांनी आपल्या अनेक श्लोकांमध्ये साइनचा वापर सांगितला आहे. त्यांनी साइन आणि इनव्हर्स साइनचे अॅरे बनवण्याचे नियम देखील सांगितले. त्याच्या नियमांतून निघालेल्या साइनचे सैद्धांतिक मूल्य आणि वास्तविक मूल्य यात थोडा फरक होता. हे आर्यभट्टाला माहीत होते आणि त्यांनाही त्याची जाणीव होती, म्हणूनच त्यांनी आपल्या पद्धतीत सुधारणा करून खरी किंमत दिली. त्यांच्या महान योगदानामुळे आपण त्यांना साइनचे पिता म्हणू शकतो.
आर्यभट्ट यांचे अनेक क्षेत्रांत मोठे योगदान आहे जे फार लोकांना माहिती नाही. आर्यभट्ट यांच्या कार्याची जाणीव तुम्हा सर्वांना व्हावी या हेतूने तुम्हाला खाली एक पुस्तक दिलेले आहे. यात आर्यभट्ट यांचे अनेक शोध व आयुष्याबद्दल लिहिलेले आहे. या पुस्तकाची भूमिका स्वतः डॉ. ए पी जे अब्दुल कलाम यांनी लिहिलेली आहे. हे पुस्तक नक्की मागवा आणि या महान शास्त्रज्ञांबद्दल सर्वांना सांगा.
Aryabhatta contribution in Astronomy|आर्यभट्टाचे खगोलशास्त्रातील योगदान:-
कालक्रियापाद नावाच्या त्यांच्या पुस्तकातील एका खंडात त्यांनी काळाचे वेगवेगळे भाग, ग्रहांचे परिभ्रमण, महिना व वर्ष, अधिक मास, ग्रंथ लिहिण्याची प्रथा, ग्रहांची गती, आठवड्यांची कल्पना इत्यादींचे वर्णन केले आहे. गोलपद नावाच्या पुस्तकाच्या एका खंडात खगोलशास्त्राविषयी बरीच माहिती आहे. त्यांनी सूर्य, चंद्र, पृथ्वी आणि ग्रह इत्यादींच्या दृश्य आणि न दिसणार्‍या स्थानांचाही उल्लेख केला आहे. त्यांनी पृथ्वीचा आकार आणि त्यांचा अभ्यास यांचा उल्लेख केला आहे. त्यांनी दिवस आणि रात्रीची कारणे लिहिली आणि वेगवेगळ्या रेखांशांवर वेगवेगळ्या स्थानांची आणि सूर्योदयाच्या वेळेची कारणे देखील सांगितली. त्यांनी उदय राशीचे वर्णन देखील केले आणि आपण ग्रहांबद्दलचे वर्णन देखील पाहू शकतो. ही सर्व माहिती त्यांनी केवळ ५० श्लोकांमध्ये नमूद केली आहे.
अशाप्रकारे आर्यभट्टियम हा एक रोमांचक ग्रंथ आहे. हे पुस्तक वाचून आधुनिक काळातील अनेक शास्त्रज्ञ तोंडात बोटे घालतात. कारण, त्या वेळी आर्यभट्टाने या सर्व गोष्टी कशा शोधल्या याचे त्यांना आश्चर्य वाटते.
त्या काळात अनेक अंधश्रद्धा पाळल्या जात होत्या त्या आर्यभट्टांनी मोडून त्यामागची वैज्ञानिक व खरी कारणे सांगितली. त्यांनी सांगितले की, पृथ्वी आणि चंद्रासह ग्रहांचा स्वतःचा प्रकाश नसतो परंतु ते सूर्य आणि सूर्यासारख्या इतर ताऱ्यांपासून प्रकाश मिळवतात आणि ते तेजस्वी होतात. त्याने असेही सांगितले की पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर ज्या भागाला सूर्यापासून प्रकाश मिळतो त्या भागावर दिवस असतो आणि दुसरा भाग ज्याला सूर्यप्रकाश मिळत नाही तिथे रात्र असते. पृथ्वी अंडाकृती आहे, तिची स्वतःची कक्षा आहे आणि ती फिरताना सूर्याभोवती फिरते असेही त्यांनी सांगितले. दैनंदिन गोष्टींची उपमा देऊन त्यांनी क्लिष्ट खगोलशास्त्रीय गोष्टी समजावून सांगितल्या. पृथ्वी हे केंद्र आहे या विश्वासालाही त्यांनी तडा दिला. राहू आणि केतूमुळे ग्रहणांचा विश्वासही त्यांनी मोडला. त्यांनी सांगितले की सूर्यग्रहण चंद्राच्या सावलीमुळे होते आणि चंद्रग्रहण पृथ्वीच्या सावलीमुळे होते.
आर्यभट्टाची कल्पनाशक्ती उत्कृष्ट होती. सूर्याचा प्रकाश पृथ्वीवर कसा पोहोचतो आणि दिवस कसा घडतो आणि उरलेला भाग अंधारात कसा राहतो हे सांगण्यासाठी त्यांनी दिवा आणि चेंडूचे उदाहरण घेतले. त्यांच्या मते सावलीची लांबी ही दिवा आणि चेंडू यांच्यातील अंतरावर अवलंबून असते, जर काहीहि म्हणजे कोणतीही खगोलीय वस्तू आली तर तिची सावली ग्रहण करते. आर्यभट्टांनी सावलीचे तत्त्व तर मांडलेच पण सूत्रही दिले. पुढील ग्रहणांची दिनांक ठरवण्यासाठी त्यांनी जे सूत्र दिले,ते सूत्र आजही प्रचलित आहे आणि त्याचा ग्रहणांबाबतचा अंदाज आजपर्यंत कधीच चुकलेला नाही.
 |
| Some Gerat Indian Scientists |
आर्यभट्ट काळाच्या गणनेत:-
आर्यभट्ट सतत 0 आणि दशांश वापरतात आणि प्राचीन गणिताच्या ज्ञानाचा जयजयकार करतात. अरबी विद्वानांनीही आर्यभट्टाचा आदर केला आणि त्याला आरजभट या नावाने ओळखले. दिवस आणि रात्रीची विभागणी केल्यानंतर त्यांनीं वेळेची विभागणी केली.
त्यांच्या आधी काळाची विभागणी मनुस्मृतीत अशी होती-
1 कल्प = 14 मन्वंतर + 6 महायुग = 1000युग
१ मन्वंतर = ७१ महायुग
१ महायुग = ४३,२८,००० वर्षे.
एका महायुगात 4 युगे होते = पहिला सतयुग 17,28,000 वर्षांचा, त्रेतायुग 12,96,000 वर्षांचा, द्वापरयुग 8,64,000 वर्षांचा आणि कलियुग 4,32,000 वर्षांचा होता.
आर्यभट्टाची काल विभागणी-
आर्यभट्टाने ही गुंतागुंतीची गणिते सोपी केली.
1 कल्प = 14 मन्वंतर, म्हणजे 1008 महायुग.
१ मन्वंतर = ७२ महायुग
१ महायुग = ४,२८,००० वर्षे.
आर्यभट्टाने 1 महायुग 4 समान युगात विभागला आणि प्रत्येक युगात 10,80,000 वर्षे ठेवली.
आर्यभट्ट आणि गणित:-
एका शृंखलेतील संख्यांची बेरीज काढण्यासाठी त्यांनी सूत्र तयार केले आणि एकापेक्षा जास्त शृंखलांच्या संख्यांची बेरीज काढण्याचे सूत्रही तयार केले. आर्यभट्ट हे केवळ संख्यांच्या खेळात तज्ञ नव्हते तर मुळापासून व्याज काढण्याचे सूत्रही त्यांनी मांडले. साधे व्याज आणि चक्रवाढ व्याज मोजण्यासाठी त्यांनी दोन वेगवेगळ्या पद्धती सांगितल्या. आर्यभट्टने जागतिक गणितात आपली मोठी गणना केली. बीजगणित, भूमिती, अंकगणित अशा गणिताच्या प्रत्येक क्षेत्रात त्यांनी योगदान दिले.
Satelite Aryabhatta image-
 |
| उपग्रह आर्यभट्ट |
आणखी 5 शास्त्रज्ञांचे प्रेरणादायी आयुष्य जाणून घ्या अतिशय स्वस्त दरात. फक्त ३२० रुपयात ६ पुस्तके. काही पुस्तके बेस्टसेलर आहेत. लगेच घ्या. किंमत लहान पुस्तके महान.
आर्यभट्टाचा मृत्यू झाला पण ज्ञान अमर राहिले:-
आर्यभट्टाच्या मृत्यूबद्दल अनेक चर्चा आहेत कारण माहितीचा कोणताही विश्वासू स्रोत उपलब्ध नाही. पण काही म्हणतात की आर्यभट्ट 520AD मध्ये मरण पावले आणि काही म्हणतात की त्यांचा मृत्यू 550 AD मध्ये झाला. या वादात पडण्यात काही अर्थ नाही. आर्यभट्ट हे जग सोडून गेले तरी त्यांचे ज्ञान संपूर्ण जगासाठी वारसा बनले आहे. नंतरच्या काळात, शास्त्रज्ञांनी त्याच्या अभ्यासावर संशोधन केले. वराहमिहिर आणि ब्रह्मगुप्त यांनी त्यांच्या श्लोकांमध्ये त्यांचा आदरपूर्वक उल्लेख केला आहे. मलाय आणि कृष्णदेव यांनी वर्षांनंतरही त्याच्या ज्ञानाचा अभ्यास केला. त्यांचा आर्यभट्टीयम हा ग्रंथ १६ व्या शतकापर्यंत गुरुकुलांमध्ये (शाळा) शिकवला जात होता.
आर्यभट्ट हे भारतातीलच नव्हे तर जगातील महान शास्त्रज्ञांपैकी एक मानले जातात. शिकागोच्या जगातील महान शास्त्रज्ञांच्या यादीतही त्यांचे नाव आहे. या महान शास्त्रज्ञाच्या सन्मानार्थ भारत सरकारने भारताच्या पहिल्या उपग्रहाचे नाव आर्यभट्ट असे ठेवले आहे. आर्यभट्ट उपग्रह 19 एप्रिल 1975 रोजी प्रक्षेपित झाले.
आर्यभट्ट उपग्रह प्रक्षेपित करण्यात डॉ विक्रम साराभाई आणि डॉ ए पी जे अब्दुल कलाम यांनी महत्वाची भूमिका साकारली.
 |
| डॉ ए पी जे अब्दुल कलाम |
वाचा अब्दुल कलमांची मराठीमधून माहिती- https://indianscientist2021.blogspot.com/2021/10/dr-apj-abdul-kalam-information-in.html
 |
| डॉ जगदीशचंद्र बोस |
वाचा जगदीश चंद्र बोस यांच्या विषयी मराठीतुन माहिती- https://indianscientist2021.blogspot.com/2021/11/Jagdish- chandra-bose-information-in-marathi.html
0 टिप्पण्या